निष्क्रिय बँक खाती पुन्हा जिवंत करण्यासाठी ‘केवायसी’ अनिवार्य! – रिझर्व्ह बँकेचे नवे नियम देशभरातील खातेदारांसाठी महत्त्वाचे अपडेट! | Dormant Bank Accounts? Reactivate Easily with KYC!

देशभरात कोट्यवधी निष्क्रिय बँक खाती वर्षानुवर्षे पडून आहेत. या निष्क्रिय खात्यांत असलेली रक्कम ‘डिपॉझिटर एज्युकेशन अँड अवेअरनेस फंडा’त जमा होते, ज्याचे व्यवस्थापन रिझर्व्ह बँक करते. मात्र आता ही स्थिती बदलणार आहे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (RBI) ने अशा निष्क्रिय खात्यांना पुन्हा सक्रिय करण्यासाठी नवीन आणि सुधारित ‘केवायसी’ (KYC) नियम लागू केले आहेत. यामुळे लाखो खातेदार आणि त्यांच्या वारसदारांना मोठा दिलासा मिळणार आहे.

निष्क्रिय म्हणजे काय? कोणती खाती होतात डॉरमन्ट?
सामान्यतः, एखाद्या बँक खात्यात १० वर्षांहून अधिक काळ कोणताही व्यवहार न झाल्यास ते खाते “निष्क्रिय” (Dormant Account) घोषित केलं जातं. याचा अर्थ त्या खात्यातून कोणतीही रक्कम भरली किंवा काढली गेली नसेल. अशा खात्यांमधील रक्कम थेट DEAF (Depositor Education and Awareness Fund) मध्ये वर्ग होते. तर, १२ महिन्यांपर्यंत व्यवहार न झाल्यास खाते “अकार्यरत” (Inactive) म्हणून गणले जाते. काही वेळा, शून्य शिल्लक राहणारी खाती बँक बंद करण्याचा निर्णयही घेऊ शकते.

केवायसी (KYC) नियम का गरजेचे?
या निष्क्रिय खात्यांना पुन्हा सुरू करण्यासाठी खातेदाराने किंवा त्यांच्या कायदेशीर वारसाने KYC प्रक्रिया पूर्ण करणे अनिवार्य आहे. यामध्ये वैयक्तिक ओळख, पत्ता व आवश्यक कागदपत्रांची पुष्टी करणे अपेक्षित आहे. याशिवाय, बँका आता खातेदाराकडून केवळ मूळ शाखेमध्येच KYC पूर्ण करण्याचा आग्रह धरू शकत नाहीत.

कुठल्याही शाखेत KYC करण्याची मुभा
रिझर्व्ह बँकेने स्पष्ट सूचना दिल्या आहेत की, बँकांनी ग्राहकांना KYC प्रक्रिया कुठल्याही शाखेत पूर्ण करण्याची संधी द्यावी. यामुळे खातेदाराला आपल्या मूळ शाखेत जाऊन त्रास होण्याची गरज उरणार नाही. विशेषतः ज्या खातेदारांचे स्थलांतर झाले आहे किंवा जे दूरस्थ भागांमध्ये आहेत, त्यांना याचा खूप मोठा फायदा होणार आहे.

व्हिडिओ KYC आणि डिजिटल सुविधा
तंत्रज्ञानाच्या वापराने KYC प्रक्रिया अधिक सुलभ करण्यासाठी RBI ने “व्हिडिओ ग्राहक ओळख प्रक्रिया (VCIP)” सुद्धा मान्य केली आहे. म्हणजेच, एखाद्या खातेदाराने अशी सुविधा असलेल्या बँकेला विनंती केल्यास, तो घरबसल्या व्हिडिओ कॉलद्वारे KYC करू शकतो. हे विशेषतः ज्येष्ठ नागरिक, अपंग आणि ग्रामीण भागातील नागरिकांसाठी उपयुक्त ठरणार आहे.

बिझनेस करस्पाँडंट्सची भूमिका
ग्रामीण किंवा दुर्गम भागांतील खातेदारांसाठी बँकेचे अधिकृत बिझनेस करस्पाँडंट (Business Correspondents) सुद्धा मदतीसाठी पुढे येऊ शकतात. हे प्रतिनिधी खातेदारांची KYC कागदपत्रे गोळा करून ती बँकेकडे सादर करतात. यामुळे अनेकांना प्रवास न करता आपले निष्क्रिय खाते पुन्हा सक्रिय करता येईल.

कोणतेही शुल्क नाही!
सर्वात महत्त्वाची बाब म्हणजे – खाते पुन्हा सक्रिय करताना बँक कोणतेही दंडात्मक शुल्क किंवा फॉर्म भरायला लावू शकत नाही. संपूर्ण प्रक्रिया मोफत असावी, असे RBI ने स्पष्ट आदेश दिले आहेत. त्यामुळे ग्राहकांची आर्थिक फसवणूक होण्याची शक्यता दूर झाली आहे.

सातत्याने सुधारणा
रिझर्व्ह बँक नेहमीच केवायसी प्रक्रियेमध्ये सुधारणा करत असते. यापूर्वी २०१६ मध्ये मार्गदर्शक तत्वे प्रसिद्ध झाली होती. त्यानंतर २०२४ मध्ये सुधारणा करण्यात आली आणि आता २०२५ मध्ये नव्या बदलांची अंमलबजावणी सुरू झाली आहे. या सुधारित नियमांचा उद्देश निष्क्रिय निधीला पुन्हा वापरात आणणे, खातेदारांना जागरूक करणे आणि डिजिटल व्यवहारांना प्रोत्साहन देणे हा आहे.

निष्कर्ष:
जर तुमचं किंवा तुमच्या घरच्यांचं बँकेत निष्क्रिय खाते असेल, तर त्यासाठी लवकरात लवकर KYC प्रक्रिया पूर्ण करा. कोणतेही शुल्क न भरता, जवळच्या शाखेत किंवा व्हिडिओद्वारेही प्रक्रिया पार पडू शकते. बँकांमध्ये पडून असलेला निधी पुन्हा वापरात आणण्यासाठी ही संधी नक्की वापरा!